Nietolerancja laktozy: czy produkty „bez laktozy” to konieczność?
Piotr Koczara
in dietetyka, żywność
Nietolerancja laktozy jest w naszym kraju problemem dość powszechnym i szacuje się, że dotyczy ok. 37% Polaków. Widać to po prężnie rozwijającym się rynku produktów bez laktozy, które cieszą się coraz większym zainteresowaniem. Okazuje się jednak, że pewna ilość laktozy w diecie nie tylko może być dobrze tolerowana przez osoby ze zdiagnozowaną nietolerancją, lecz może również do pewnego stopnia tę tolerancję zwiększać. W jaki sposób? O tym w niniejszym tekście.
Słowa klucze: laktoza / Lactobacillus / Bifidobacterium / probiotyki / prebiotyki / laktaza / adaptacja jelitowa / nietolerancja laktozy / mikrobiota jelitowa
Od laktozy do dolegliwości
Laktoza jest dwucukrem (glukoza + galaktoza) i występuje w naturalnej formie w mleku większości ssaków. Aby mogła zostać wchłonięta ze światła jelita musi w pierwszej kolejności ulec trawieniu (do cukrów prostych – glukozy i galaktozy) przy udziale enzymu – laktazy, obecnej na szczycie kosmków w jelicie cienkim.
Niedobór enzymu (częściowy lub całkowity) sprawia, że niestrawiona laktoza nie jest wchłaniana w jelicie cienkim, lecz przechodzi do jelita grubego. Tam ulega fermentacji z udziałem bakterii jelitowych, czego efektem może być powstawanie m.in. gazów (wodoru, metanu, dwutlenku węgla) odpowiadających za uciążliwe wzdęcia, kolki, bolesność. Nietolerancji laktozy często towarzyszy również biegunka wywołana wzrostem ciśnienia osmotycznego w jelicie grubym1.
Co jest niestety dość powszechne, nietolerancja cukru mlecznego może przejawiać się nie tylko dolegliwościami w obrębie przewodu pokarmowego, ale również bólem głowy, zaburzeniami koncentracji, przewlekłym zmęczeniem czy bólami stawów2.
Laktaza - zanikający enzym
Laktazę bardzo często określa się mianem zanikającego enzymu. Jego niedobór w organizmie może mieć charakter pierwotny lub wtórny.
Do pierwotnego niedoboru laktazy dochodzi wraz z wiekiem, a proces ten już ma swój początek w dzieciństwie i jest uwarunkowany genetycznie3. Co ciekawe, od ok. 8 tys. lat część populacji na świecie posiada uwarunkowaną genetycznie pierwotną zdolność do trawienia laktozy w dorosłym życiu4.
Do wtórnego niedoboru laktazy dochodzi natomiast na skutek uszkodzenia nabłonka jelita cienkiego wywołanego m.in. infekcjami wirusowymi, bakteryjnymi, celiakią, chorobą Leśniowskiego – Crohna, a także nadmiernym spożyciem niesteroidowych leków przeciwzapalnych (np. aspiryny), antybiotyków czy alkoholu. Uszkodzeniu nabłonka towarzyszy niedobór enzymu w jelicie cienkim i tym samym utrata zdolności trawienia cukru mlecznego. Stan ten ma jednak najczęściej charakter przejściowy i po wyeliminowaniu czynnika uszkadzającego nabłonek oraz regeneracji kosmków jelitowych, zdolność do trawienia laktozy stopniowo powraca1.
"Bez laktozy" - problem rozwiązany?
Część osób z nietolerancją laktozy decyduje się na całkowitą eliminację produktów mlecznych z diety, co nie jest rekomendowane ze względu na ryzyko niedoborów żywieniowych5.
Niektóre osoby posiłkują się też egzogennym enzymem dostępnym w aptekach, w postaci kapsułek czy kropli. Skuteczność tych preparatów jest w badaniach różnie oceniana6.
Jednak od 2015 roku coraz większą popularność zyskują produkty „bez laktozy” dedykowane osobom nietolerującym cukru mlecznego. Uzyskuje się je poprzez dodanie na etapie produkcji enzymu rozkładającego laktozę do cukrów prostych. Produkty uzyskane w ten sposób są słodsze i mają wyższy indeks glikemiczny7.
W sklepach możemy już dostać nie tylko mleko, jogurty czy twarogi bez laktozy, ale także ser żółty czy masło, czyli produkty, których tradycyjne odpowiedniki same w sobie zawierają śladowe ilości laktozy, co wynika ze specyfiki ich procesu produkcji9.
Mogłoby się wydawać, że problem został rozwiązany. Osoby z nietolerancją laktozy mają dostęp do szerokiej gamy produktów „bez laktozy”, nie muszą tym samym rezygnować z nabiału w diecie. Okazuje się jednak, że prężnie rozwijający się rynek produktów „bez laktozy” nie musi być wcale podyktowany faktycznymi potrzebami konsumentów. Dlaczego? Ponieważ pewna ilość laktozy w diecie nie tylko może być dobrze tolerowana przez osoby ze zdiagnozowaną nietolerancją, lecz może również tę tolerancję zwiększać, przynajmniej do pewnego stopnia
Prebiotyczne właściwości laktozy?
Okazuje się, że laktoza może wykazywać potencjalnie właściwości prebiotyczne*. Stymuluje w jelitach wzrost korzystnych bakterii kwasu mlekowego Lactobacillus oraz bakterii z rodzaju Bifidobacterium, które pomagają nam trawić laktozę10.
(Więcej o prebiotykach przeczytasz tutaj.)
Oczywiście, uwzględnienie dużych ilości tego cukru w posiłku osoby z nietolerancją najczęściej kończy się bardzo przykrymi dolegliwościami.
Jednak na podstawie wyników przeprowadzonych dotychczas badań zasugerowano, że spożywanie niewielkich ilości laktozy przez okres kilku tygodni, może powodować korzystne zmiany w składzie i liczebności bakterii jelitowych posiadających zdolność trawienia laktozy, co może przekładać się na wzrost tolerancji tego cukru i zmniejszenie dolegliwości po jego spożyciu. Stwierdzono również, że drastyczne ograniczenie laktozy w diecie może tę tolerancję zmniejszać3.
„Prebiotyki*, wg definicji WHO, to substancje nieprzyswajalne, które po spożyciu powodują wybiórczą stymulację wzrostu lub aktywności ograniczonej liczby bakterii żyjących w jelicie grubym i w efekcie wpływają korzystnie na zdrowie gospodarza”.
Zjawisko adaptacji jelitowej i zwiększenia tolerancji na laktozę w wyniku wzrostu liczebności bakterii probiotycznych z rodzaju Lactobacillus, Bifidobacterium oraz Faecalibacterium, potwierdzono również w badaniu z zastosowaniem innego prebiotyku – tym razem GOS (galaktooligosacharydów). Tu również u osób z nietolerancją, na skutek zmian w mikroflorze jelita grubego, dochodziło do zwiększania tolerancji i zmniejszania dolegliwości11.
Próg tolerancji laktozy, to kwestia indywidualna
Warto również zaznaczyć, że próg tolerancji laktozy u osób z nietolerancją, jest kwestią indywidualną. Opisywano oczywiście przypadki, w których objawy nietolerancji pojawiały się u pacjentów po spożyciu mniej niż 6 g laktozy w jednym posiłku, część osób zgłasza dolegliwości już po spożyciu leków zawierających laktozę. Tutaj znaczące ograniczenie laktozy może być uzasadnione i konieczne. Jednak wg. EFSA (Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności) większość osób z nietolerancją cukru mlecznego, bardzo dobrze radzi sobie z tolerowaniem do 12 g laktozy w jednym posiłku bez objawów nietolerancji lub jedynie z niewielkimi objawami12.
A 12 g laktozy to wcale nie tak mało, bo odpowiada: 30g mleka pełnego w proszku, 250 ml mleka pełnotłustego, 360 g jogurtu, 1,6 kg masła lub 12 kg sera żółtego9,13.
Co więcej, żywe kultury bakterii (m.in. Streptococcus thermofilus czy Lactobacillus bulgaricus) obecne w fermentowanych napojach mlecznych, również dostarczają laktazę, która umożliwia trawienie cukru mlecznego, zapobiegając tym samym objawom nietolerancji14.
Podsumowanie
Nietolerancja laktozy jest w Polsce problemem dość powszechnym. Widać to po prężnie rozwijającym się rynku produktów „bez laktozy”. Okazuje się jednak, że całkowite ograniczenie spożycia laktozy przez osoby z nietolerancją, wcale nie musi być konieczne. Przede wszystkim warto zwrócić uwagę, że nietolerancja laktozy jest kwestią indywidualną oraz może mieć różne podłoża, być tymczasowa.
W pierwszej kolejności należałoby spróbować określić własny próg tolerancji tego cukru i uwzględniać w diecie jego tolerowane ilości, tym bardziej, że badania pokazują, że laktoza wykazuje właściwości prebiotyczne i stymuluje wzrost bakterii m.in. z rodzaju Lactobacillus oraz Bifidobacterium. Korzystne zmiany w składzie i liczebności bakterii probiotycznych mogą prowadzić do wzrostu tolerancji laktozy oraz zmniejszenia dolegliwości po spożyciu tego cukru. Mimo, iż produkty „bez laktozy” mogą bardzo ułatwiać komponowanie posiłków osobom z nietolerancją, to nie zawsze ich wybór musi być uzasadniony czy konieczny.
Piśmiennictwo
- Zatwarnicki, P. Nietolerancja laktozy – przyczyny, objawy, diagnostyka. Piel. Zdr. Publ. 2014, 4, 3, 273–276
- Fassio, F. i wsp., Lactose Maldigestion, Malabsorption, and Intolerance: A Comprehensive Review with a Focus on Current Management and Future Perspectives. Nutrients 2018, 10, 1599
- Forsgård, R. A., Lactose digestion in humans: intestinal lactase appears to be constitutive whereas the colonic microbiome is adaptable. Am J Clin Nutr 2019;110:273–279
- Curry, A., The Milk Revolution. Nature, 2013, vol. 500, 20 – 22.
- Szilagyi, A. i wsp., Lactose Intolerance, Dairy Avoidance, and Treatment Options. Nutrients 2018, 10, 1994
- Ibba, I. i wsp., Effects of Exogenous Lactase Administration on Hydrogen Breath Excretion and Intestinal Symptoms in Patients Presenting Lactose Malabsorption and Intolerance. BioMed Research International. Volume 2014, Article ID 680196, 7 pages
- Dekker, P. J. T, Lactose-Free Dairy Products: Market Developments, Production, Nutrition and Health Benefits. Nutrients 2019, 11, 551
- Badanie rynku produktów bez laktozy. CIVITTA.PL 05.2019 – link: https://civitta.pl/articles/market-research-of-lactose-free-products
- Doreen, G. i wsp., Detection of lactose in products with low lactose content.International Dairy Journal 83 (2018) 17e19
- Szilagyi, A. i wsp., Adaptation to Lactose in Lactase Non Persistent People: Effects in Intolerance and the Relationship between Dairy Food Consumption and Evalution of Diseases. Nutrients 2015, 7
- Azcarate-Perila, M. A. i wsp., Impact of short-chain galactooligosaccharides on the gut microbiome of lactose-intolerant individuals. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 2017, E367–E375
- Scientific Opinion on lactose thresholds in lactose intolerance and galactosaemia. EFSA Journal 2010, 8(9) :1777
- Kunachowicz, H. i wsp., i wsp.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005
- Parvez, S. i wsp., Probiotics and their fermented food products are beneficial for health.Journal of Applied Microbiology, 2006, 100 (2006) 1171–1185
